Hoe ouder ik word, hoe vanzelfsprekender ik terugkeer naar mijn roots. Zo komen er vaak bijbelteksten boven die ik al zo lang als ik mij kan herinneren in het gouden doosje in mijn hart met me meedraag. Nu ik de fase van verzet tegen de streng christelijke god uit mijn jeugd achter mij heb gelaten, kan ik er in verwondering naar luisteren. De woorden komen anders bij me binnen. Ik pak ze op, bekijk ze opnieuw, blaas het stof ervan af en onderzoek wat ze nu voor mij betekenen. Het voelt bijna vertrouwd – exegese plegen, zoals ik dat meer dan zestig jaar geleden leerde tijdens mijn studie theologie. En dan kan het zomaar gebeuren dat een oud woord zich op een volkomen nieuwe manier voor mij opent.
Hoe zich dat ontvouwt wil ik laten zien aan de hand van een tekst die vaak uitgesproken wordt bij christelijke begrafenissen, en die mij vroeger alleen maar nóg verdrietiger maakte dan ik al was:
“Stof zijt gij, en tot stof zult gij wederkeren… (Genesis 3 vers 19)
Het woord dat hier met ‘stof’ wordt vertaald, עָפָר, ʿafar, heeft zoveel meer betekenis dan stof alleen. Het is een zacht, korrelig woord, als aarde die tussen je vingers door glijdt en het verwijst zowel naar alles wat fijn en vergankelijk is, als naar de oermaterie waarvan de mens is gemaakt.
In dit woord wordt een cirkelgang zichtbaar: wat uit de aarde ontstaat, keert ernaar terug. ʿAfar is de stof van het leven zelf—vergankelijk én geworteld, een klein korreltje én kosmisch. Het staat voor de subtiele grens, die geen grens is, tussen vorm en vormloosheid. Vorm is leegte, leegte is vorm.
De tijdloze paradox wordt hierin zichtbaar. In het dagelijkse leven staat ʿafar voor iets kleins en onopvallends: het stof onder je voeten, de droge aarde die opwaait in de wind. En in het grote geheel het isde substantie waaruit de mens wordt gevormd en naar terugkeert. Alles wat stof wordt valt uiteen en verstuift. Dat duidt op de breekbaarheid van het menselijk bestaan. En tegelijk is dat uiteenvallen geen verdwijnen. Het is een beweging terug in de grondstof van het leven.ʿAfar is vergankelijk én onvergankelijk – het is een doorgaande beweging die nooit ophoudt. Begin en einde raken elkaar. Je zou kunnen zeggen datʿafar een grenswoord is. Het verwijst naar dat wat vergaat én naar dat wat het vergankelijke draagt. In dit eenvoudige woord ligt het hele ritme van het leven en dood besloten.
Wanneer ikʿafar verbind met de metafoor van De Bloem, zie ik de beweging tussen het hart en bloemblaadjes voor me, tussen uit- en inademen, tussen stilte en vorm, tussen wat is en wat verstuift. Het hart is de ruimte die niet geboren wordt en niet sterft, de ademloze diepte van aanwezigheid. De bloemblaadjes zijn de bewegingen van het leven: denken, voelen, handelen, verlangen, vreugde, pijn. Ze zijn kostbaar, veranderlijk, kwetsbaar. Ze zijn de unieke vorm van mijn essentie in deze wereld. Wanneer ik door deze lens kijk verschijnt ʿafar als het materiaal van de bloemblaadjes zelf: de vergankelijke body-mind, de patronen die zich vormen en weer oplossen. Het zijn precies deze vormen die ooit terugkeren in de grondstof waaruit ze voortkwamen.
En het hart — de stille kern van De Bloem — keert nergens naar terug en valt nergens uiteen. Het is het onvergankelijke element dat door alle lagen heen ademt. In de taal van Genesis is het “de adem van leven” die in ʿafar wordt geblazen. In de taal van De Bloem is het de stille, grenzeloze liefde die vorm aanneemt. Dit is de eindeloze paradox van non-dualiteit – niet éen en niet twéé – voor ons denken niet te bevatten: de bloemblaadjes zijn vergankelijk en dat wat hen bezielt is dat niet.
Zo belichaamt ʿafar de herinnering aan mijn oorsprong. Elk patroon dat verschijnt—een gedachte, een emotie, een handeling—is gemaakt van hetzelfde materiaal als de bergen, de velden, de sterrenstof. Alles is een vorm van dezelfde bronloze bron, die onuitputtelijker is dan welke vorm ook. In dit besef kan ik het einde van mijn leven zien als een terugkeren in een beweging die altijd groter was, is, en zal zijn, dan ikzelf. Ja, stof ben ik en tot stof zal ik terugkeren…